محصولات پشمی سوباتان

پشم در زندگی دامداران سنتی سوباتان نقش مهمی را ایفاء میکند. یکی از مهمترین محصولات تولیدی دامداران پشم گوسفندی است . پشم گوسفندان با قیچی مخصوصی بنام « دُرد » چیده می شود که این کار روش خاصی دارد و هر چوپانی قادر به انجام آن نبوده و ممکن است هنگام چیدن پشم ، پوست حیوان را بریده و حتی موجب کشته شدن حیوان شود . البته امروزه در دامداری صنعتی از نوعی قیچی برقی شبیه ماشین ریش تراش استفاده می شود که خطری برای گوسفند زبان بسته ایجاد نمی کند . دامداران معمولاً سالی دو بار پشم گوسفندان را می چینند و به بازار عرضه می کنند .

سری اول در اوایل بهار انجام می شود که به آن پشم بهاره می گویند . این پشم بسیار نرم و لطیف است که بیشتر برای درست کردن لحاف پشمی یا تهیه جاجیم و پارچه پشمی از آن استفاده می کنند .

نوبت دوم پشم چینی گوسفندان در اواخر تابستان و اوایل پاییز انجام می شود که به آن پشم پاییزه می گویند و این پشم نسبتاً زبر و ضخیم است و تالشان جهت درست کردن تشک پشمی از آن استفاده می کنند .

البته بهترین و مرغوبترین نوع پشم گوسفندی ، پشم برّه است که در تابستان چیده می شود و برای تهیه انواع لباسهای پشمی از آن استفاده می کنند . در گذشته های نه چندان دور لباسهای نخی و پلاستیکی جایی در زندگی چوپانان نداشت و همه لباسهای آنان از پارچه پشمی تهیه می شد .

برای این کار پشم برّه را پس از چیدن تمیز شسته و خشک می کنند .

پس از خشک شدن پشمها ، زنان دامدار دسته جمعی دور هم نشسته و پشمها را بصورت دستی حلّاجی می کنند .

بعضیها نیز بوسیله شانه های مخصوصی پشم را حلّاجی می کنند تا اینکه تارها از هم باز شده و رشته کردن آن راحت و رشته ها یکنواخت در آید .

 

بعد از آن زنان دامدار بوسیله « تِشی » آنها را به نخ پشمی تبدیل می کنند .

بعضی ها هم رشته کردن پشمهای حلاجی شده را با دستگاهی دست ساز نیمه صنعتی بنام « جَهرَه » انجام می دهند که سرعت عمل با این دستگاه بیشتر است . برای این کار با دست راست بوسیله دستگیره قرقره چوبی را می چرخانند و بوسیله تسمه کشی ، چرخش به قرقره کوچک سمت چپ منتقل شده و این سمت با سرعت بیشتری می چرخد و با دست چپ هنرمندانه مقدار معیّنی از پشم حلّاجی شده را به دستگاه می دهند که در اثر چرخش تند ، پشم به نخ تبدیل شده و دور قرقره بزرگ پیچیده می شود .

 

نخهای تولید شده را کلاف و رنگرزی کرده و آنها را به رنگهای زیبای مختلف در آورده و مصرف می کنند.

یادم می آید حدود 40 سال پیش که نوجوان بودم ، کار و بار تنها رنگرز سوباتان ، مرحوم « اُستا قربان درویش بلبلی » بسیار پر رونق بود . هر وقت هوا آفتابی می شد و او کلافهای رنگ شده را زیر آفتاب پهن می کرد تا خشک شوند ، تابلوی رنگارنگ بسیار جالبی خلق می شد که شاید دیگر مثل آن مناظر را نتوان دید .

مهندس علی زرنگ نوه دختری اُستا قربان که این عکس یاگادری را به سایت اهداء کرده می گوید: پدر بزرگم عاشق کربلا بوده و همیشه پولهایش را جمع می کرده تا روزی زوّار آن قبر شش گوشه شود ولی افسوس که به این آرزوی قلبیش نرسید .

کلبه ساده مرحوم استا قربان که هم کارگاهش بود و هم خانه اش هنوز پا برجاست .

عکس23 بهمن 92

در ادامه تحقیقات این بخش سایت در پی کارگاهی بودم تا بیاد آن روزهای سوباتان عکسی تهیه کنم . به سراغ تنها رنگرز تالش در کُردمحله رفتم . متاسفانه ایشان گفت : کارگاهم تعطیل است و کسی برای رنگ کردن نخ پشمی مراجعه نمی کند . بعضی وقتها سفارشهای کوچکی دارم که زمانش هم قابل پیش بینی نیست .

در گذشته برای رنگ کردن پشم از مواد طبیعی همچون روناس – پوست انار – پوست گردو و انواع گیاهان طبیعی استفاده می کردند که امروزه مواد شیمیایی جایگزین آنها شده است .

لباسهایی که از نخ پشمی بافته می شوند :

«جوراب پشمی» یکی از محصولات بافتنی است که در سرمای زمستان و برف و یخبندان محافظ پاهای دامداران زحمتکش و پر تلاش می باشد . در زمانهای گذشته این صنعت رونق فراوانی داشت و بعضی خانواده ها از طریق بافت و فروش جوراب شال امرار معاش می کردند . از قدیم الایام جوراب شال یکی از اقلام جهازیه دختران تالشی نیز بود و اغلب ، خانواده عروس و داماد بعنوان کادو و پیش کش از آن استفاده می کردند .

 امروزه کوهنوردان با تجربه ، جوراب شال “پشمی” را بهترین نوع جوراب برای سلامت پا می دانند . البته بشرطی که از نخ پشمی بافته شده باشد نه از کاموا و غیره .

طرح و نقشه و اشکال هندسی این جورابها که بصورت تجربی توسط دستان هنرمند زنان تالشی شکل می گیرد ، خود داستان مفسلی دارد .

« دیزلیگ » یا ساق پوش نیز لباس مخصوص دامداران بود . این ساق پوش که روی پاچه شلوار را می پوشاند 2 کاربرد اساسی داشت : یکی محافظت ساق پا از سرما و خیس شدن و دیگری جلوگیری از پر شدن کفش از برف .

«دستکش شال» هم بافتنی دست توانمند زنان تالشی برای حفاظت از دستان پر توان مردان تالش در سما و یخبندان جنگل و ییلاق است .

 زنان دامدار تالشی بعضی لباسهای دیگری همچون بلوز و شال گردن و غیره را نیز از نخهای تولید شده بصورت دستی می بافتند .

تهیه پارچه پشمی

برای تهیه پارچه پشمی نخها ی کلاف شده را پیش پارچه باف یا « جُلفا » برده و پارچه شال مورد نیاز خود را به دست می آوردند .

امروزه حتی چوپانان و دامداران کمتر از لباسهای پشمی استفاده می کنند و به همین دلیل کار بافت پارچه پشمی از رونق افتاده و شغل « جلفا گری »در حال نابودی است . اگر تعداد اندکی هم هنوز به این شغل مشغول باشند ، پیرمردان و پیر زنانی هستند که عمری از آنان گذشته است . خدایار فکوری یکی از باز مانده های این صنعتگران سنتی منطقه تالش است که در روستای خرجگیل اسالم چرخهای دستگاه چوبی اش از حرکت باز نمانده است . او 85 سال سن دارد و از جوانی به این شغل مشغول بوده است . از ایشان سئوال کردم که روزانه چند متر پارچه پشمی (شال) می بافی ؟ در جواب آه سردی کشید و گفت : وقتی که جوان بودم و بازوانم توان داشتند ، روزانه 15 الی 20 متر می بافتم ، ولی حالا که پیر شده ام ، روزی 5 الی 6 متر می بافم و دستمزد هر متر هم 2 هزار تومان است .

 خدایار که به همراه نوه هایش در یک خانه محقّر روستایی زندگی می کند ، گوشه ای از خانه را به کارگاهی تبدیل کرده و سالهای سال از این طریق روزی حلال فرزندانش را تامین نموده است .

 پارچه بدست آمده خام بوده و از فشردگی و تراکم کمتری برخوردار است . اگر بخواهیم از این شال کت و شلوار و جلیقه و سایر لباسهای پشمی را درست کنیم ، باید قبل تحویل آن به خیاط شال دوز ، پارچه را با روش خاصی مثل نمد مالی ، مالش دهیم تا تار و پود آن فشرده تر و تراکمش بیشتر و آماده دوخت لباس شود . این کار نیز استادی خاصی لازم داشته و افراد معدودی می تواند از عهده آن براید .

انواع لباسها و لوازم پشمی

عموماً لباسهای پشمی از نخ و پارچه رنگ نشده دوخته می شوند . ولی پشم بطور طبیعی چند رنگ متنوع دارد :

سیاه – قهوه ای – سفید – عسلی – سبز

«کت شلوار شال» که از پارچه پشمی رنگ نشده دوخته می شود ، اصلی ترین لباس پشمی دامداران سوباتانی است .

 

«جلیقه پشمی» نیز یکی دیگر از این نوع لباسهاست . این جلیقه امروزه نوعی لباس تشریفاتی شده که غیر دامداران نیز از آن استفاده می کنند . جلیقه پشمی علاوه برزیبایی ، محافظ بسیار خوبی در مقابل سرما و خصوصاً وسیله خوبی برای جلو گیری از سرما خوردگی کلیه هاست .

 «کلاه پشمی» یکی از متداولترین لباسیهایی است که دامداران از آن استفاده می کنند . انتخاب رنگ کلاه بستگی به سلیقه افراد دارد . نکته سنجی می گفت : کلاه پشمی عامل مهمی برای جلوگیری از سکته مغزی است . از دیگری که باریک بین تر از او بود پرسیدم دلیل این ادعا چیست ؟ فرمود : اولاً کلاه پشمی سر را زیاد می خاراند و این خاراندن مداوم نوعی فیزیوتراپی طبیعی است که موجب تسهیل در جریان خون در رگهای سر می شود . دوم اینکه تماس پشم با سر موجب تحریک عصب رگها شده و تحریک نیز خود وسیله ای برای جریان بیشتر خون در رگها و نهایتاً مانع لخته شدن خون است . شاید یکی از رازهای طول عمر بیشتر چوپانان همین موضوع باشد ….

 

فروش کلاه پشمی یکی از منابع درآمد تنها خیاط سوباتان (آقای معروف خیاطی) است . قیمت هر عدد کلاه در تابستان 92 حدود 20هزار توان بود .

کلاه شال سوباتان بقدری زیبا و قشنگ است که گاهی مسافران و گردشگران نیز نمی توانند از کنارش بی تفاوت بگذرند . 

 

«باشلوق» نیز یکی دیگر از لباسهای سنتی دامداران است که بعنوان کلاه و شال گردن برای مقابله با سوز سرما از آن استفاده می شود . تصویر زیر نوعی باشلوق کوتاه را نشان می دهد و بعضیها باشلوق را بلند درست می کنند که همزمان کاربرد شنل و پالتو را نیز دارد .

 

«مرفش یا مفرش» (وسیله ای برای بسته بندی لحاف و تشک و غیره) ،دامداران از مرفش (مفرش) در هنگام کوچ برای بسته بندی لوازم زندگی ، خصوصاً رخت خواب و غیره استفاده می کنند .

البته لابلای لحاف و تشکهای پشمی داخل مرفش جای امنی برای حمل لوازم شکستنی منزل از جمله چینی آلات بود . زنان زحمتکش وسایل شکستنی را طوری داخل مرفش جاگذاری می کردند که با طی دهها کیلومتر راه پُر خطر کوچکترین ضربه ای به آنها وارد نمی شد. 

«جاجیم» این دست بافته بیشتر بعنوان زیر انداز استفاده می شود . البته زنان خوش ذوق تالشی در زمانهای گذشته از آن بعنوان رو تختی هم استفاده می کردند . در اکثر خانه ها پس از چیدن لحاف و تشکها یک جاجیم خوش نقش و نگار روی آنها کشیده و خانه را زینت می دادند . در فرهنگ تالشان جاجیم همیشه یکی از وسایلی بود که پدر و مادرها بعنوان جهازیه عروسی به فرزندان خود اهداء می کردند .

کاربرد مهم دیگر جاجیم پشمی در گذشته این بود که پس از تابوت گذاشتن جنازه اموات روی جنازه را با جاجیم می پوشاندند که امروزه پتو جای آن را گرفته است .

این جاجیم در سال 1360 بعنوان جهازیه عروسی توسط مادر خدابیامرزم بمن اهداء شده است .  

      

 «سجاده یا زیر انداز پشمی» یکی دیگر از لوازم پشمی است که از نخ بدون رنگرزی شده مشکی و سفید بافته می شود . البته این نوع زیر انداز بیشتر در مناطق اهل سنّت نشین تالش بافته می شود ، چرا که آنان بر اساس باورهای مذهبی خود از مهر و جا نماز استفاده نمی کنند و سجده بر اشیاء طبیعی را جایز می دانند و پشم هم یکی از اشیاء طبیعی است .

«گلیم»زیر اندازی که با نخ پشمی رنگ شده در طرحهای متنوع بافته می شود . امروزه نخهای اکریلیک و مصنوعی که از مواد شیمیایی و نفتی درست می شوند جای پشم را گرفته است .

علاوه بر اینها  «خورجین» (وسیله ای برای چیدن لوازم و وسایل ریز در داخل آن) در هنگام کوچ می باشد که سوار کاربه پشت زین اسب خود می بندد .

 

« فرش » ،  «پالاز»(نوعی زیر انداز)  ، چُوال (کیسه پشمی) ، « سارق » (د ستمال بزرگ پشمی که زنان به کمرشان می بندند)و …. دیگر لوازمی است که از نخ و پارچه پشمی درست می شود .

لوازم پشمی بقدری در زندگی دامدار اهمیت دارد که هر یک از آنها حتی پس از فرسوده و کهنه شدن ، قابل بازیافت و بکار گیری مجدد در جایی دیگر است .

در تصویر زیر که از مغازه تنها پالان دوز سوباتان گرفته شده ، شما شاهد استفاده از تکه های رنگارنگ انواع جاجیم ، گلیم ، مرفش و غیره در دوخت و تزیین پالان چهارپایان هستید .

پشم بُز

چوپانان از پشم بُز هم که زبرتر از پشم گوسفند است ، بیشتر برای درست کردن چادر سیاه « پوری » استفاده می کنند . این چادر هم عایق خوبی در مقابل برف و باران است و هم محافظ خوبی در برابر نور خورشید و باد و طوفان . البته بقدری سبک و قابل جابجایی است که دامداران هنگام کوچ مشکلی برای جمع کردن و حمل و دایر کردن مجدد آن در مرتعی دیگر را ندارند .

انواع طنابهای پشمی

کاربرد دیگر پشم بُز به دلیل زبر و محکم بودن تهیه انواع طناب می باشد . شلیت یا «کَشَ بار اَژن»(طناب دراز برای بستن بار و غیره ) ، اورکن (طنابی پهن به عرض تقریبی 10 سانتی متر برای بستن پالان به پشت چهارپایان که یک سر آن به مهره چوبی دایره فرمی بسته شده و سر طناب از داخل آن رد می شد . ) ، غولان(نوع دیگری طناب پهن برای بستن از روی بارو محکم کردن آن به پشت چها پایان) ، چاتی (طناب پشمی باریک و کوتاه حدود 2 متر برای بستن گوساله به شاخ مادرش هنگام شیر دوشی) و ….. تعدادی از این طنابهاست که هرکدام کاربرد خاصی دارد .

 

«سوپاند»(نوعی تیر و کمان پشمی) وسیله ای است که از نخ پشمی بافنه می شود . این وسیله دو دسته بافته شده بطول تقریبی یک متر دارد که انتهای یکی از دسته ها حلقه ای دارد ک به  انگشت سبابه جهت نگداری سوپاند وصل می شود . در وسط دسته ها یک جا سنگی 5 در 10سانتی متری بافته شده که سنگ را در داخل آن قرار داده و پس از چند دور چرخاندن در هوا ، یکی از دسته ها را رها می کنند و سنگ با شدت و قدرت فراوان پرتاب می شود . اگر پرتاب کننده بازوان قوی داشته باشد تا صدها متر می تواند سنگی را پرتاب کند . از سوپاند در جنگهای قدیمی بعنوان اسلحه سرد استفاده می کردند . امروزه این وسیله برای راندن و دور کردن حیوانات وحشی و اهلی خطرناک مثل سگهای درنده استفاده می شود . چوپانان برای راندن و هدایت گله های خود نیز از آن استفاده می کنند . 

 

 شاید تالش نیازی به تابلو نداشته باشد . مسافران با نزدیک شدن به تالش با مشاهده گلیم های خوش رنگ نصب شده در کنار جاده ها ، می فهمند که اینجا خطه سرسبز و رنگانگ تالش است .

 

 شما می توانید برای تهیه هر یک از تولیدات بومی تالش به هر مقدار که بخواهید ، با ما تماس بگیرید.

 

 تلفن همراه : 09111835091