گیاهان داروئی سوباتان

وَلَقَد کَرَّمنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلناهُم وَ رَزَقناهُم مِنَ الطَّیِّبات ….       قرآن کریم

ما گرامی داشتیم فرزند آدم را و او را بر عرصه صحرا و امواج  دریا سوار کردیم و از خوراکیهای شفا بخش روزی دادیم ……

انسان در پیشگاه خداوند گرامی داشته شد و از روزی و خوراکیها به او داده شد تا با خوردن آن سلامتی خدادادی خود را حفظ کند و بر نیروی عقل و اندیشه خود بیفزاید تا به رسالت انسانی خود عمل کند . ماشین اسرار آمیز بدن انسان برای ادامه زندگی و تقویت روح و فکر و حفظ تندرستی به عوامل غذایی بیشماری نیازمند است که این عوامل در یک یا چند ماده غذائی جمع نشده است بلکه در وجود انوع  حیوانات ، میوه جات ، حبوبات ، سبزیجات و گیاهان بیشماری قرار داده شده که برای بدست آوردن آن ناچاریم سیرالارض کرده به فراخور نیاز خود آنها را به دست آوریم . خداوند در جای دیگری از قرآن کریم فرموده است :” درمان همه دردهایتان در روی زمین است ، بگردید و آنها را پیدا کنید .”
بسیاری از مردم جهان برای بدست آوردن نیازهای روزانه خود بر عرصه خشکیها و دریاها سوار شده و آن را به دست می آورند .ییلاق سوباتان بدلیل شرایط خاص جغرافیایی محل رشد بسیاری از گیاهان دارویی می باشد ما از شما دعوت می کنیم برای به دست آوردن صحت و سلامتی خود با کمترین هزینه به ” سوباتان ” بیایید و با بهرمندی از آب ، هوا ، غذا ، مناظر طبیعی و گیاهان دارویی بی نظیرش سلامتی از دست رفته خود را به دست بیاورید .
این دره در محله بیدَپِشت سوباتان کلکسیونی از گیاهان داروئی از قبیل گُلپر – خشخاش -بومادران – گزنه – پونه و چند گیاه داروئی می باشد .

 مهمترین گیاهان داروئی سوباتان عبارتند از :
1 – بالدِرقان ( گُلپَر ) : این گیاه یکی از مشهورترین گیاهان داروئی سوباتان بوده و در اکثر روستاهای اطراف خصوصاً ” کَلَمَر ” و ” گنجخانه ” می روید و یکی از منابع درآمد اهالی بومی محسوب می شود و سالانه بیش از 50 تن دانه گلپر از سوباتان به بازارها ی استانهای مجاور صادر می گردد . گلپر ضدعفونی کننده و میکروب کش قوی است و در هضم غذا موثّر بوده و ترشحات معده را زیاد می کند . خوردن مقدار کم آن موجِد وَجد و نشاط است . گُلپر سموم بدن را دفع می کند و اشتها را زیاد می کند و بهترین دارو برای معالجه هیستری (صرع )می باشد. در سوباتان و لیسار از گُلپَر به علت میکروب کش بودن جهت مبارزه با موریانه لایِ لحاف و تُشک پشمی و فرش های دستباف گذاشته می شود تا از خوردگی آنها جلو گیری شود. بوی آن مطبوع و ماندگار است . مردم لیسار گرد گلپر را بیشتر با باقلای پخته ، میوه جات ، خصوصاً همراه انگور محلّی و همچنین با مخلوط کردن با ماست و خیار و سالاد و ترشیجات و خوشبو کردن تنقّلات مصرف می کنند و از ساقه های جوان آن ترشی گلپر می سازند . یکی از سوغاتی های مهم سوباتان دانه گُلپَر می باشد . میوه های گلپر پس از رسیدن به شکل فلس های نازکی می باشد که دانه کم ضخامتی را در بردارند . این دانه ها براحتی قابل کشت بوده و بوته آن در دو سالگی به بار می نشیند . کشت چند بوته از آن در محوطه هر خانه ای در سوباتان ضمن بالا بردن میزان این محصول و خود کفائی خانواده ها ، به زیبائی و سرسبزی سوباتان نیز خواهد افزود .

این گیاه بومی به زبان محلی تالشی سو نامیده می شود و شاید یکی از دلایل نامگذاری این ییلاق روییدن زیاد سو در این مناطق باشد .

 2 – یارپوز (پونه) : همانطوریکه درخت “خرزهره” حشرات ، مخصوصاً عقرب را فراری می دهد ، پونه نیز مار را فرار می دهد . ضرب المثل ” مار از پونه بدش می آید ، د رِ خانه اش سبز می شود ” مویّد این موضوع است . پونه برای هضم غذا مفید است . ضدّ تشنج و مسکّن اعصاب بوده و از اسهال جلوگیری می کند .  این گیاه داروئی در اطراف جوی های روان همه چشمه های سوباتان یافت می شود . لیساریها پونه را نیز همراه ماست ، ترشیجات ، سالاد و میوه جات خصوصاً انگور محلّی مصرف می کنند . حضوردسته جات زنان و دختران جهت چیدن پونه در محل رویش این گیاه دارویی نیز به نوبه خود دیدنی و جالب است .

3 – خشخاش : نام دیگر آن شقایق ، لاله صحرایی یا لاله نعمانی است . نعمان ابن منذر یکی از حاکمان گذشه دستور داده بود از این گیاه در مقابل کاخش بکارند تا هر روز آن را ببیند . شیره آن خاصیت درمانی دارد . مسکّن قوی برای تسکین دردهاست . خوردن گُل خشک شده آن برای تسکین درد معده و روده مفید است . همچنین مالیدن عصاره خشخاش برای درمان زخم های چرکی و درمان ترک پوست و فرو بردن ورم چشم مفید است .

در اوایل خرداد هر سال ، زیبایی شگفت انگیز دشتهای شقایق سوباتان یکی از عوامل اصلی جذب گردشگران از اقصی نقاط ایران به این منطقه محسوب می شود .

4 – گزنه : برگهای آن پوشیده از خارهای گزنده است که پس از لمس ، محتویات سوز آور غده زیر آنها در پوست بدن وارد شده و ایجاد سوزش می کند . خواص درمانی زیادی دارد . قابض بودن ، رفع اسهال و تصفیه کنندگی خون از خواص آن می باشد .امّا مهمترین خاصیت آن ضد بیماری پروستات بودن آن است .در کتب قدیم جهت معالجه زخم های چرکی و عفونی و زخم های سرطانی ، خوره ای و عفونت رحم توصیه شده است .
سوباتانیها به چهار شکل از گزنه استفاده می کنند ، یا آن را خورد کرده و مانند سبزی پلو ” گزنه پلو ” درست کرده و با ماهی شور و کره محلّی می خورند ، یا آن را چیده و با سبزه های محلّی دیگر همچون ترشنگ و غیره تره محلی موسوم به ” پَتَه ” درست کرده و با غذا می خورند و یا آن را خشک کرده و جوشانده آن را می نوشند و یا اینکه پس از خشک کردن گرد آن را همراه ماست نوش جان می کنند . مردم معتقدند گزنه سوباتان مرغوبترین نوع گزنه این مناطق است و در اکثر نقاط سوباتان می روید .

5 – بومادران : گیاهی از تیره مرکبان دارای ساقه های بلند و برگهایش بسیار بریده و گلهایش خوشه ای مرکب است . ارتفاعش تا 70 سانتیمتر می رسد . رنگ گلهایش سفید یا صورتی و گلبرگهایش ریز و خوشبوست . به این گیاه علف هزار برگ نیز می گویند . عربها به آن ” زهرة القندیل ” می گویند . خواص داروئی زیادی دارد : اروپائیها از آن به عنوان تب بر ، نیرو بخش و ضد تشنّج استفاده می کنند .امّا در ایران اغلب برای درمان بواسیر و تب های نوبه ای خفیف بکار می رود . بومادران زیاد کننده ادار و بادشکن است . (  فرهنگ معین ج 1ص 606)

جوشانده سر شاخه های آن عادت ماهانه زنان را باز و زایمان را آسان می سازد . سنگ های کلیه و مثانه را دفع می کند . اگر ضماد بومادران را روی محل نیش مار و عقرب بگذارند ، فوراً درد آن را ساکت می کند .
 6– بولاغ اوتی : دارای یُد و آهن و فسفر می باشد . مقدار زیادی ویتامین ث داشته و ادرار را زیاد می کند . این گیاه مهیّج است و از بیماری قند (دیابت) و امراض جلدی جلو کیری می کند . بولاغ اوتی خوراک پهلوانان قدیم ایران بوده است . مانند پنی سیلین امراض عفونی را درمان می کند . برای بیماری غمباد ، قند و سرطان مفید است . اکسیر جوانی است و طول عمر را بیشتر می کند . جهانگردانی که در زمان هخامنشیان به ایران آمده اند در سفر نامه خود می نویسند : داریوش بزرگ و لشکریانش غذایی ساده دارند و با هر لقمه از غذای خود کمی ” بولاغ اوتی ” میل می کنند . همگی سالم هستند و جای بسی تعجّب است که با این غذای ساده بسیار شجاع و نیرومند هستند . این گیاه داروئی در اطراف جوی های روان همه چشمه های سوباتان و همه زمینهای باتلاقی یافت می شود .

7– سیب کال : معالج اسهال ، تقویت کننده فکر و زیاد کننده بُزاق است . این میوه داروئی جنگلی بوده و در میان درختچه های پارک طبیعی ” آلچالق” و جنگلهای اطراف روستای ” کَلَمَر” یافت می شود .

 8 – ازگیل کوهی : سینه را نرم می کند ، عطش را فرو می نشاند و ضد صفراست . مهمترین خاصیت میوه ازگیل قابض بودن آن است و برای معالجه اسهال خونی خورده می شود . ازگیل کوهی در منطقه پارک طبیعی آلچالق و پایین تر از آن علی الخصوص اطراف روستای کَلَمَر فراوان است . قلندران و درویشان قدیم چوبدستی خود را از چوب ازگیل می ساختند . این روش هنوز هم ادامه دارد . ” ازگیل آغاجی ” یا “فِتِرا لِس ” چوپانان سوباتانی مشهور است .

 9 – کَهلیک اُتی(آويشن) : این گیاه داروئی در مناطق و ییلاقات بالادستی سوباتان و در زمینهای سنگلاخی و لابلای سخره ها می روید . جوشانده آن به همراه سایر گیاهان داروئی بیش تر مورد استفاده قرار می گیرد . دامداران بومی برای معطّر کردن کشک و پنیر از برگ آن استفاده می کنند .

 10 – علف چای (هوفاریقون) : این گیاه داروئی با ساقه های 20 الی 30 سانتی متر و گلهای زرد زینت بخش باغهای علف سوباتان است . این گیاه برای دستگاه گواارش خصوصاً کسانیکه معده درد انها ریشه عصبی دارد مفید است .هوفاریقون برای سردردهای عصبی – میگرن – تقویت اعصاب – ورم معده و کیسه صفرا مفید است . اسید معده را کاهش می دهد . برونشیت های حاد و مزمن و سرماخوردگی را از بین می برد .

11 – یِمشان (سیاه درخت) : درختچه ای از تیره عنّابهاست ، میوه این گیاه به بزرگی یک نخود و رنگ آن تیره است . از میوه آن شیره ای به نام ” نرپرون ” – nerprun می گیرند که مُسهلی قوی است . ( فرهنگ معین ج 2)
 
12 – چَرمَه لیوَه : چرمه لیوه واژه تالشی است و ترک زبانها به آن ” غار گیلاسی” و اهالی آستارا به آن ” چرمه گیله ” می گویند . برگ این گیاه در حالت عادی بی بوست ولی در اثر مالش دست و جویدن بویی شبیه بوی روغن بادام تلخ دارد . طعم برگهای آن تلخ است امّا آب مقطّر برگ چرمه لیوه ضد تشنّج و درمان کننده سُرفه است و برای تنگی نفس ، سیاه سرفه ، التهاب دردناک معده و روده ، استفراغ و بی خوابی تجویز می شود . دَم کرده برگ آن برای تسکین دردهای عصبی و سیاتیک بکار می رود . ضماد آن برای رفع گرفتگی عضلات مفید است .

« در جنگلهای پایین دست سوباتان منطقه ای مملو از این درختچه دارویی وجود دارد که نام آنجا را ” چرمه لیوه چول ” گذاشته اند . »

13 – قارا گیله : قره گیله – سیاه گیله – قره قات و قره قاط ، همه نامهای مختلف محلی این گیاه دارویی است . درختچه های این گیاه دارویی در جنگل های تالش و در کنار دریا در میان درختچه های انار وحشی فراوان بچشم می خورد . این گیاه در پارک جنگلی و طبیعی آلچالق سوباتان نیز در میان درختچه های آلوچه فراوان است . این درخت دارای برگهای بیضوی و نوک تیز با گلهای سفید بوده و در اوایل پاییز دانه های سیاه ارغوانی آن آماده چیدن می شوند . میوه آن را می توان هم بصورت تازه و هم بصورت خشک شده مصرف کرد . دانه های قاراگیله را دم کرده و برای درمان بیماری دیابت و کاهش فشار خون مصرف می کنند . دم کرده آلبالویی رنگ این گیاه طبی برای کنترل قند خون نیز بسیار مفید است .

14-مولنج :گیاه داروئی دیگر که در جنگلهای اطراف سوباتان وجود دارد ، مولنج یا بارانک است .

بارانَک درختی است از تیره گل سرخ که بومی رشته‌کوه البرز، بخش‌هایی از اروپا و قفقاز و آسیای کوچک و جنوب تا شمال باختری آفریقا است.

در ایران، بارانک از جنگل‌های ارسباران در آذربایجان شرقی تا جنگل‌های گرگان پراکنده‌است و از گونه‌های کمیاب جنگل‌های شمال ایران به‌شمار می‌آید. چوب بارانک در اروپا قیمت بالایی دارد و به همین دلیل به آن «خاویار جنگل» لقب داده‌اند.

در تالش به آن «میانز»، در رامسر و شهسوار «گارن» و در کلاردشت به آن «الم‌دلی» می‌گویند. این گونه به صورت پراکنده و اغلب با پلت، شیردار، راش و ممرز، تیپ آمیخته تشکیل می‌دهد. بارانک از میان‌بند تا بالابند دیده می‌شود و شباهت زیادی به درخت اَلَندَری دارد و تشخیص آن‌ها مشکل است. از نظر علمی، بارانک و اَلَندَری دو گونه جدا هستند ولی جنگل‌نشینان، آن‌ها را یکی می‌دانند. الندری بیشتر در مناطق مرطوب از جمله در راشستان‌ها دیده می‌شود.

بارانک درختی تک‌زی است و در داخل جوامع گیاهی دیگر دیده می‌شود و چوبش به دلیل داشتن درون چوب قرمز، در خراطی استفاده می‌شود.

 خوشه میوه مولنج

میوه رسیده مولنج

میوه این گیاه داروئی قهوه ای رنگ بوده و تقریبا طعم ازگیل کوهی را دارد .

15- خار مریم :این گیاه در طول دوره رشد خود ، 30 تا 200 سانتی متر قد کشیده و دارای شکل تقریباً مخروطی شکل بوده. بوته این گیاه به طور میانگین تا 160 سانتی متر قطر رشد داشته است. ساقه این گیاه معمولاً درای حالت پنبه‌ای در دور خود بوده و بیشتر فضای این ساقه توخالیست. برگهای این گیاه معمولاً دارای شکل مستطیلی یا به شکل نیزه در دور خود و پراکنگدی آن‌ها معمولاً چندبرگی و یا دو برگی است. سرگل خوش‌رنگ این گیاه 4 تا 12 سانتی متر عرض و پهنا داشته. در نیمکره شمالی این گیاه از ماه خرداد تا اواسط شهریور و در نیم‌کره جنوبی این گیاه از آذر تا اوایل بهمن میروید. دانه این گیاه رنگ سبز تیره و یا در بعضی نژادها سیاه میباشد و کاسه این گل که دانه ها در آن قرار میگیرند رنگ زرد مانندی دارد.

 در گذشته خار مریم در پزشکی سنتی چینی به عنوان یک پاک کننده درون ، سم زدا ، نرم کننده کبد و مقوی برای کیسه صفرا بوده است. اگرچه خاصیت درمانی این گیاه هنوز ناشناخته است ، خار مریم بعضی مواقع از برای بیماریهای کبد (زردی یا یرقان ، سیروز و هپاتیت) تجویز میشود ، آزمایشات علمی بر روی حیوانات حاکی از این اینست که سیلیمارین موجود در این گیاه میتواند دارای خاصیت هپاتوپرتکتیو باشد، یعنی خاصیتی که باعث میشود سلول‌های کبد از سموم محافظت بشوند. سازمان تحقیقات در مورد سرطان کشور انگلیس میگوید: در اینترنت مواردی مشاهده شده که اذعان میکنند خار مریم برای کاهیدن سرعت رشد بعضی نمونه سلولهای سرطانی بسیار مفید است ، اما هیچ مدرکی دال بر اثبات این موارد نیست .

گل خار مریم

دشت خار مریم در سوباتان

منابع : الف = فرهنگ معین        ب = اعجاز خوراکیها – دکتر جزایری

زبان خوراکیها . دکتر جزایری . ص 136
 
پژوهشگر = استاد شاپور رضاقلی پور